Bệnh Chikungunya – Các xu hướng toàn cầu, tác động sức khỏe và biện pháp phòng ngừa/điều trị

Ngày xuất bản: 19/09/2025

Virus Chikungunya (CHIKV), lây truyền qua muỗi, đã trở thành một mối lo ngại lớn về sức khỏe toàn cầu, với các đợt bùng phát lan rộng ngoài các khu vực truyền thống ở Châu Phi và Châu Á sang Châu Mỹ, Trung Quốc, Pháp và Ấn Độ. Bệnh đặc trưng bởi sốt cấp tính và đau khớp dữ dội, (thường ở bàn tay và bàn chân, đối xứng hai bên và có thể kéo dài hàng tháng đến hàng năm), đau cơ, đau đầu, buồn nôn, mệt mỏi và phát ban. Các trường hợp nặng và tử vong là hiếm gặp và thường xảy ra ở trẻ sơ sinh hoặc người lớn tuổi có bệnh nền.

Đáp ứng với sự lây lan toàn cầu này, các cảnh báo du lịch đã được tăng cường và vắc-xin Chikungunya được khuyến nghị cho du khách và những người có nguy cơ cao.

1. Xu hướng và tình hình Dịch tễ học toàn cầu

Nội dung bài viết

Ngoài các khu vực thông thường ở Châu Phi và Châu Á, Chikungunya đã lan rộng đến các khu vực như Châu Mỹ, Trung Quốc, Pháp và Ấn Độ và đã được xác định ở hơn 110 quốc gia [1]

Châu Mỹ dẫn đầu về số ca mắc: “Năm 2025, Châu Mỹ chiếm số lượng ca mắc CHIKV cao nhất, dẫn đầu là Brazil, Argentina, Bolivia và Peru.” [1]. Tính đến giữa tháng 7 năm 2025, Brazil báo cáo 185.553 trường hợp, Bolivia 4.721 trường hợp, Argentina 2.836 trường hợp và Peru 55 trường hợp. [2]

Dịch bùng phát ở Trung Quốc: Trung Quốc đang trải qua đợt bùng phát Chikungunya lớn nhất được ghi nhận, bắt đầu ở thành phố Phật Sơn, tỉnh Quảng Đông. “Tính đến ngày 29 tháng 7, tổng số ca mắc chikungunya ở Phật Sơn, Quảng Đông—nơi các ca bệnh đầu tiên của đợt bùng phát được báo cáo vào ngày 8 tháng 7—đã vượt quá 6.000.” [3]. Đến giữa tháng 8, tỉnh Quảng Đông báo cáo 9.933 trường hợp, với sự lây lan đến Ma Cao, Hồng Kông và các khu vực khác như Bắc Kinh, Trùng Khánh và Vũ Hán [4].

Châu Âu: Trong năm 2025, đã có 31 trường hợp lây nhiễm Chikungunya tại chỗ được báo cáo ở EU (không bao gồm các khu vực xa xôi nhất) từ Pháp (30 ca) và Ý (1 ca). Vùng Réunion thuộc Pháp đã báo cáo hơn 54.000 ca bệnh [2]

Các khu vực khác: Các đợt bùng phát đáng kể cũng được báo cáo ở khu vực Ấn Độ Dương (Réunion, Mayotte, Madagascar, Seychelles) và Châu Á (Ấn Độ, Sri Lanka, Mauritius, Pakistan). Ấn Độ, Sri Lanka, Mauritius, Pakistan và Trung Quốc đã báo cáo hơn 34.000 ca bệnh tính đến đầu tháng 7 năm 2025. [2]

Đồng thời lưu hành các arbovirus khác: “Tính đến ngày 28 tháng 8 năm 2025, sự lưu hành đồng thời của các arbovirus, như chikungunya, sốt xuất huyết và Zika, làm tăng nguy cơ bùng phát, biến chứng nặng và tử vong ở các quần thể dễ bị tổn thương.” [5]

2. Bệnh sinh và Biến chứng dài hạn

Đau khớp kéo dài: Mặc dù bệnh sốt cấp tính thường tự khỏi trong vài ngày, “nhiều bệnh nhân trải qua đau khớp và viêm khớp kéo dài.” [1]. Đau khớp thường gây suy nhược và có thể kéo dài hàng tuần, hàng tháng hoặc thậm chí hàng năm [6.7].

Nhiễm trực tiếp vào chondrocyte: Một nghiên cứu được công bố trên Journal of Infectious Diseases vào ngày 16 tháng 6 năm 2025, cung cấp “bằng chứng đầu tiên cho thấy virus chikungunya (CHIKV) trực tiếp lây nhiễm vào chondrocyte, các tế bào chịu trách nhiệm sản xuất sụn.” [1]. Sự lây nhiễm này dẫn đến nhân lên của virus trong mô sụn, tổn thương ăn mòn khu trú và viêm quanh khớp, làm thay đổi mức độ tiết cytokine. Những thay đổi đáng kể về nồng độ tiết cytokine (bảy cytokine được biểu hiện quá mức) đã được quan sát thấy sau khi nhiễm trùng, những cytokine này “được tìm thấy ở nồng độ cao ở bệnh nhân bị bệnh khớp, có thể liên quan đến bệnh sinh của CHIKV.”[1].

Đối với những bệnh nhân có triệu chứng, giai đoạn ủ bệnh thường là 3-7 ngày (phạm vi 1-12 ngày). Các triệu chứng cấp tính thường tự khỏi trong 7-10 ngày. “Một số bệnh nhân sẽ tiếp tục hoặc tái phát các triệu chứng thấp khớp (ví dụ: đau đa khớp, viêm đa khớp, viêm bao gân, hội chứng Raynaud) trong những tháng sau bệnh cấp tính.” Tỷ lệ bệnh nhân bị đau khớp dai dẳng và mệt mỏi kéo dài hàng tháng hoặc hàng năm sau bệnh được báo cáo thay đổi từ 5% đến 80%.

Các biến chứng nghiêm trọng hiếm gặp bao gồm viêm gan, viêm cơ tim, bệnh thần kinh (liệt dây thần kinh sọ, hội chứng Guillain-Barré, viêm màng não, viêm tủy), bệnh về mắt (viêm màng bồ đào, viêm võng mạc), bệnh thận cấp tính và các tổn thương da bọng nước nghiêm trọng.

“Các triệu chứng nặng và tử vong do chikungunya rất hiếm và thường xảy ra ở trẻ sơ sinh hoặc người già có các vấn đề sức khỏe khác cùng tồn tại.” [6]. Tuy nhiên, các ca bệnh nặng có thể cần nhập viện do nguy cơ tổn thương cơ quan và tử vong [7].

3. Chẩn đoán và Điều trị

3.1. Chẩn đoán:

Chẩn đoán Chikungunya dựa trên các đặc điểm lâm sàng (dấu hiệu và triệu chứng) và thời gian, địa điểm nghi ngờ nhiễm bệnh.

Các triệu chứng của Chikungunya tương tự như sốt xuất huyết và Zika, khiến Chikungunya dễ bị chẩn đoán nhầm và gây khó khăn hơn cho các quốc gia trong việc xác định chính xác số người nhiễm bệnh.

Chẩn đoán trong phòng thí nghiệm thường được thực hiện bằng cách xét nghiệm huyết thanh để phát hiện virus, axit nucleic của virus, IgM đặc hiệu của virus hoặc kháng thể trung hòa. Trong tuần đầu tiên mắc bệnh, có thể phát hiện virus bằng nuôi cấy virus hoặc khuếch đại axit nucleic. Kháng thể IgM đặc hiệu của virus thường phát triển vào cuối tuần đầu tiên mắc bệnh và có thể duy trì được phát hiện trong nhiều tháng đến nhiều năm sau khi nhiễm bệnh [10].

3.2. Điều trị:

“Không có thuốc kháng vi rút đặc hiệu nào có sẵn cho Chikungunya”, mặc dù một số lựa chọn điều trị đang được nghiên cứu. Điều trị triệu chứng bao gồm nghỉ ngơi, uống đủ nước và sử dụng thuốc giảm đau và hạ sốt.

Paracetamol (acetaminophen) được khuyến nghị để giảm đau và hạ sốt. WHO “đề nghị sử dụng paracetamol để điều trị đau và/hoặc sốt ở bệnh nhân bị nghi ngờ hoặc xác nhận mắc bệnh arbovirus không nghiêm trọng.” Tuy nhiên, cần thận trọng ở bệnh nhân có bệnh gan từ trước hoặc mới mắc phải [10].

NSAID: WHO “khuyên không nên sử dụng thuốc chống viêm không steroid (NSAID) ở bệnh nhân mắc bệnh arbovirus cấp tính nghi ngờ hoặc đã xác nhận, bất kể mức độ nghiêm trọng.” NSAID có thể làm tăng nguy cơ chảy máu, đặc biệt nếu bệnh nhân cũng mắc sốt xuất huyết. Tuy nhiên, đối với các trường hợp Chikungunya và Zika đã xác nhận, NSAID có thể được xem xét để điều trị đau khớp và viêm [10].

Metamizol (dipyrone) cũng được WHO đề nghị sử dụng để điều trị đau và/hoặc sốt ở bệnh nhân mắc bệnh arbovirus không nghiêm trọng, nhưng loại thuốc này “có sẵn hạn chế về mặt địa lý và phê duyệt theo quy định.” [10].– (thuốc này có biệt dược Analgin, trước đây rất phổ biến ở Việt Nam, nhưng đã được Bộ Y tế Việt Nam yêu cầu ngừng sản xuất và lưu hành từ năm 2002).

Ngoài ra, WHO đề nghị không sử dụng corticosteroid toàn thân, globulin miễn dịch và truyền tiểu cầu dự phòng ở bệnh nhân bị nghi ngờ hoặc xác nhận mắc bệnh arbovirus nghiêm trọng và số lượng tiểu cầu <50.000 tiểu cầu/microlit mà không bị chảy máu chủ động [10].

4. Phòng ngừa và Kiểm soát: Bao gồm vắc-xin, kiểm soát vector và tránh muỗi đốt.

Vắc-xin: “CDC khuyến nghị tiêm phòng cho du khách đến một khu vực có đợt bùng phát chikungunya.” [5]. Pan American Health Organization (PAHO) cũng khuyên nên tiêm phòng trước khi đến các khu vực bùng phát. [5]. Hai vắc-xin ngừa Chikungunya được FDA phê duyệt để sử dụng tại Hoa Kỳ là:

IXCHIQ® (Valneva): Vắc-xin sống giảm độc lực, được phê duyệt cho người từ 18 tuổi trở lên có nguy cơ cao tiếp xúc với CHIKV. FDA đã dỡ bỏ khuyến nghị tạm dừng sử dụng ở người từ 60 tuổi trở lên vào ngày 7 tháng 8 năm 2025. [7, 8]
VIMKUNYA® (Bavarian Nordic): Vắc-xin hạt giống virus không sống, được phê duyệt cho người từ 12 tuổi trở lên. [1,7]

Kiểm soát vector: “Phương pháp chính để giảm lây truyền CHIKV là thông qua kiểm soát vector muỗi và giảm các địa điểm sinh sản của muỗi.” [6]. Điều này bao gồm việc dọn sạch các vật chứa nước, xử lý nước bằng thuốc diệt ấu trùng và phun thuốc diệt côn trùng trong các đợt bùng phát.

Biện pháp bảo vệ cá nhân: “Mặc quần áo che vùng da tiếp xúc với muỗi đốt ban ngày. Nên sử dụng màn chắn cửa sổ và cửa ra vào để ngăn muỗi vào nhà.” Thuốc chống côn trùng chứa DEET, IR3535 hoặc icaridin cũng được khuyến nghị. [6,9]

5. Phản ứng của Chính quyền Trung Quốc đối với đợt bùng phát Chikungunya

Các biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt: Chính quyền Trung Quốc đã áp đặt “các biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt tương tự như những biện pháp được sử dụng trong đại dịch COVID-19” [4], bao gồm:

Cách ly bắt buộc tại bệnh viện: Bệnh nhân phải trả tiền cho việc cách ly.

Xét nghiệm PCR bắt buộc: Người dân được yêu cầu lấy mẫu máu để sàng lọc, gây lo ngại về quyền riêng tư và tiềm năng lạm dụng. [3]

Kiểm soát việc bán thuốc: Ở Phật Sơn, việc bán 47 loại thuốc điều trị sốt, phát ban, đau khớp và các triệu chứng khác của chikungunya yêu cầu đăng ký. [3]

Các biện pháp cực đoan gây gián đoạn cuộc sống:

Phá hủy vườn rau: Chính quyền đã sử dụng máy móc để nhổ rau từ các lô đất của dân làng và khu vườn của người dân, sau đó niêm phong các khu vực bằng xi măng để ngăn chặn muỗi sinh sản. [4]

Lắp đặt lưới chống muỗi trong cống thành phố: Các lưới này được lắp đặt trong các nắp cống ở Phật Sơn, nhưng người dân phàn nàn rằng chúng đã làm tắc nghẽn hệ thống thoát nước và gây ngập lụt nghiêm trọng trong thành phố sau những trận mưa lớn. [4]

Chương trình nuôi muỗi trong phòng thí nghiệm: Thả muỗi Wolbachia: Cơ sở nuôi muỗi lớn nhất Trung Quốc ở quận Hoàng Phố, Quảng Châu, đang chạy hết công suất, thả “5 triệu con muỗi đực được xử lý đặc biệt mỗi tuần, với hy vọng chúng sẽ giao phối với quần thể muỗi cái hoang dã để tạo ra trứng không thể sống được” bằng cách sử dụng kỹ thuật truyền Wolbachia [3].

Lo ngại về hiệu quả: Các chuyên gia bày tỏ lo ngại về “tỷ lệ lỗi nhỏ” (ít hơn 0,5%) trong việc tách muỗi cái bị nhiễm trong phòng thí nghiệm, điều này có thể dẫn đến việc “khoảng 25.000 con muỗi cái có thể truyền bệnh vẫn được thả ra mỗi tuần.” [3]. Một bác sĩ Trung quốc cho rằng, các nỗ lực của Trung Quốc nhằm hạn chế sự sinh sản của muỗi hoang dã thông qua muỗi đực được nuôi trong phòng thí nghiệm bị nhiễm Wolbachia đã “thất bại hai vòng”. Ông cũng dự đoán rằng ở miền nam và miền trung bắc Trung Quốc, số lượng muỗi mang virus chikungunya sẽ tăng nhanh chóng trước mùa đông.” [3].

6. Những điều cần lưu ý khác từ WHO

Chẩn đoán: Nhiễm arbovirus lây truyền qua muỗi Aedes thường không thể phân biệt được trên lâm sàng do chúng có các đặc điểm lâm sàng không đặc hiệu. Do đó, cần có xác nhận trong phòng thí nghiệm để phân biệt các bệnh nhiễm trùng này với nhau và với các tác nhân gây bệnh arbovirus và không arbovirus khác đang lưu hành. (10)
Nghiên cứu ưu tiên: WHO xác định các lĩnh vực ưu tiên để nghiên cứu, bao gồm các công cụ dự đoán tiến triển bệnh, so sánh các giải pháp tinh thể so với keo, đánh giá corticosteroid trong bệnh nặng và các chiến lược cụ thể cho các bệnh arbovirus khác nhau (ví dụ: vai trò của NSAID trong giai đoạn hậu cấp tính của chikungunya, hiệu quả của immunoglobulin ở trẻ sơ sinh). (10)
Hướng dẫn quản lý lâm sàng arbovirus: WHO đã ban hành các hướng dẫn cập nhật để hỗ trợ các nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe trong việc quản lý bệnh nhân mắc bệnh arbovirus nghi ngờ hoặc đã được xác nhận (sốt xuất huyết, chikungunya, Zika và sốt vàng da), nhấn mạnh việc ra quyết định dựa trên bằng chứng và giải quyết các lỗ hổng kiến thức. (10)